Жорж Дюмезиль

 

Журнал «Мах дуг», 1998 аз, №8 

Дюмезилимæ ныхас кæны Бернар Пиво. Сæ ныхас сын равдыста францаг телеуынæны программæ «Апостроф». Уырыссаг æвзагмæ йæ раивта Мишель Рено. Ныхасæн джиппы уагъд цæуы йæ фыццаг хай. Хъыгагæн, дыккаг хай редакцийы къухы нæ бафтыди. «Max дуг» арфæ кæны Гусалты Виталийæн: ацы текст уымæй райстам. 

БЕРНАР ПИВО. Уæ изæр хорз. 

Уый y Францы Академийы уæнг, сæххæст ыл 80 азы. Йæ ном — Жорж Дюмезиль. Уый кæсы фæсарæйнаг æвзæгтыл, æрмæст ма цалдæргай адæймæгтæ, кæнæ та иунæг адæймаг кæуыл дзуры, йе та бынтондæр чи фесæфтис, ахæм æвзæгтыл. Уый иттæг хорз зоны скандинаваг хуыцæутты æмæ Кавказы таурæгътæ, куы йæ бафæнда, уæд Индийы æмæ Ираны хуыцæуттимæ дæр æмсæр ныхас кæндзæни. Уый y историк, мифолог, лингвист, филолог æмæ а. д. Цыбыр дзырдæй, уый у, йæ чингуытæ æгас дунейы дæр кæмæн кæсынц, ахæм ахуырлæг. 

Уæдæ афтæ. Мемæ уæ уазæгуаты хонын, бирæ чи федта, бирæ чи зоны, ахæм лæджы парижаг хæдзармæ. 

(Программæ «Апостроф». «Жорж Дюмезиль, кæнæ «Хуыцæутты ахъазæн». Бернар Пиво адæмы зонгæ кæны Дюмезилимæ. Равдысты режиссер Никола Рибовски). 

П. Дæ хæдзармæ куы ’рбацæуын, уæд мæм афтæ фæкæсы, цыма дæ бирæ мингай чингуытæ царæй æрцæйхизынц, кæнæ та асинтыл хæрдмæ сцæйцæуынц. Афтæ мæм фæкæсы, цыма дын дæ чингуытæ дæ хæдзар кæй бацахстой, уымæй дæ сæ маст исынц. 

ЖОРЖ ДЮМЕЗИЛЬ. Ды раст дæ. Æз бирæ кæсын. 52 азы размæ Швецийæ куы ’рбаздæхтæн, уæд ацы фатер барæй бацахстон, уымæн æмæ дзы цæттæ тæрхæджытæ уыд. Ам раздæр царди доктор Кушу, динты истори ахуыр кодта. Иуахæмы йæм уазæгуаты æрбацыдтæн æмæ бафиппайдтон: йæ чингуыты тæрхæджытæй бирæтæ афтид сты. Æмæ ахъуыды кодтон: адон мæ чингуытæн замманай бынат уаиккой. Ныр хæдзар æнæхъæнæй дæр чингуыты бын фæци. 

П. Афтæ зæгъæн и, ды «Вавилоны библиотекæйы» хицау дæ, зæгъгæ. 

Д. Ацы чингуыты фæстæ ма ноджыдæр ис чингуытæ, цæмæй дзы Вавилоны мæсыг ма рауайа, уый тыххæй. 

П. Дæхæдæг цал чиныджы ныффыстай, уый хъуыды кæныс? 

Д Иу æртиссæдз уыдзысты — алы хъуыддæгтыл. 

П. Иу чиныг хъуаг ма сты ацы тæрхæджытæ, æрмæст æй фысгæ нæма ныккодтай, æмæ уый зæрдæйæн хъыг у. Уый y дæ мысинæгты чиныг. 

Д. Фыссынмæ дæр æй нæ хъавыдтæн. 

П. Цæуылнæ? 

Д. Уымæн æмæ æз цы куыстыл хæст дæн, уым хъуамæ аууоны уай. Хæдзар арæзт куы фæвæййы, уæд дзы уæлдай дзауматæн бынат нал вæййы. 

П. О, фæлæ... Алы фарстаты фæдыл æртиссæдз чиныджы куы ныффыссай, уæд ма сыл хи тыххæй иу бафтау — уый цæмæй æвзæр уаид? 

Д. Уый сæр дзы ницæмæн хъæуы. Мæхи равдисынмæ никуы тырныдтон. 

П. Ацы программæ мысинæгты программæ уа, уый мæ нæ фæнды, фæлæ уæддæр номдзыд лæджы царды хабæрттæй адæм истытæ куы базониккой, уæд æвзæр нæ уаид. Сæрмагондæй та... куыд æй зæгъон, наукон, литературон, интеллектуалон?.. 

Д. Интеллектуалон. 

П. Фæуæд афтæ, интеллектуалон. Дæ райгуырды аз 1898 у? 

Д. Ацы æнусæй дыууæ азы раздæр фæзындтæн дунемæ. 

П. Уæдæ нудæсæм æнусы адæймаг дæ, нæ? 

Д. О, æмæ мæ райгуырдæй абоны онг дæр уыйбæрц рацыди, Ваграмы цур хæстæй мæ райгуырды бонмæ цас рацыди. Цæвиттон, æнус мыл гыццылхъуаг цæуы. 

П. Уый афтæ амоны, æмæ ацы æнусы наукæйы диссагæй цы фæзынди, цы æрхъуыдычынди, уыдонæн æвдисæн уыдтæ, стæй уыцы диссæгтæй дæ хæдзары дæр цыдæртæ ис? 

Д. О, æз цымыдисæй кастæн, фыццаг хæдтæхджытæ-иу ныллæджыты дæсгай метртæ куыд атахтысты, уымæ. 

П. Уæдæ дæ фыццаг чингуытæ æнусы райдайæны электрон цырагъы рухсмæ нæма кастаис? 

Д О, раздæр не стъолыл фæтæгены цырагъ лæууыди, газ нæм кæй фæзынд, уый дæр диссаджы цауыл банымадтам, электрон тых та фæстæдæр фæзынди. 

П. Æрыгон ма уыдаис, афтæ дæ сцымыдис кодтой мифологи æмæ лингвистикæ, нæ? 

Д. О, рагæй дæр иу дзаума иннæуыл абарын уарзтон, уыцы миниуæг æрдзæй рахастон, æвæццæгæн, мæ туджы уыди. Адæймаджы къухтæ кæй сфæлдыстой, ахæм дыууæ истæмæ куы фæкæсын (архитектурæйы уа, нывкæнынады, литературæйы — уæлдай нæу), уæд хъуыды кæнын байдайын: цымæ сæм æмхуызонæй цы ис, стæй сæ цы хъауджы ис? Афтæ y мæ конд, мæ æрдзон уавæр. Стæй та иннæ фарст фæзыны: цымæ цæмæн? Хъуыддаг афтæ рауад æмæ мын кæддæр мæ фыд балæвар кодта, диссаджы хабæрттæ кæм уыд, ахæм чиныг — Геракл æмæ аргонавтты тыххæй дзы фыстой. Пьерройы аргъæутты æмрæнхъ-иу Геракл æмæ Язоны таурæгътæ дæр ныхъуырæгау акодтон æмæ мæм фæзынди классикон предметтæ æмæ грекъаг æвзаг базоныны бæллиц; хъуамæ Геракл æмæ Язоны æвзагæй дзурын базыдтаин. Мæ мифтæн цы бакодтаин, уый нæ зыдтон. Мæ зæрдæмæ цыдысты. Æвддæсæм æнусы куы цардаин, уæд уыдон бындурыл ныффыстаин исты æвзæр трагедитæ. Мæ дарддæры цард аразгæ уыди латинаг æвзаджы этимологон дзырдуатæй. 

П. Ома? 

Д. Мæ мæгуыр гыццыл зонд мын фæиннæрдæм кодта! Ахуыр кæнын райдыдтон латинаг æмæ грекъаг æвзæгтæ æмæ иу хъуыддаг бафиппайдтон: иуæй-иу дзырдтæ, зæгъæм, «фыд» æмæ «мад», æппæт европæйаг æвзæгты дæр æнгæс сты, æниу канд европæйæгты нæ, суанг санскрит æмæ авестæйы дæр, стæй латинаг æмæ грекъаг æвзæгты дæр ис бирæ иухуызон дзырдтæ. Куыд рабæрæг, афтæмæй уыцы æвзæгтæн иу фыдæл уыди, индоевропæйаг бинонтæм дзæгъæлы нæ хаудтой. Францаг, итайлаг æмæ румынаг æвзæгтæн дæр сæ фыдæл иу уыди — латинаг. 

П. Санскриты дзырдуаты тыххæй та цы зæгъинаг дæ? 

Д. Мæ амондæн нæ лингвистон къласы ахуыр кодта Францы абаргæ грамматикæйы бындурæвæрæджы фыртыфырт. Зæронд лæгыл цыди 82, ныртæккæ æз цы кары дæн, уымæй æрыгондæр уыди. Йæ фыртыфырт ын загъта мæн тыххæй, æвзагзонынадмæ, дам, йæ хъус дары. Уый мын санскритаг æвзагæй мæ иу тæлмац редакци скодта. Стæй мын балæвар кодта санскриты дзырдуат. 

П. Уыцы чиныджы хъысмæт дарддæр куыд рауади? 

Д. Æртæ — цыппар азы размæ йæ мæ иу æрыгон коллегæйæн балæвар кодтон. 

П. Цыбыр дзырдæй, фæлтæрæй-фæлтæрмæ цæуы уыцы чиныг. 

Д. О, фæлтæрæй-фæлтæрмæ, æрмæст династийы хуызы нæ. 

П. Ды иттæг хорз ахуыр кодтай Гарбейы, Луи-Леграны, Парижы. Эноль Нормаль Суперьермæ дæр æппæты фыццаг дæу айстой. Фæлæ мæ иу хъуыддаг базонын фæнды: гыццыл лæппуйæ цы хуызæн уыдтæ? Де ’мбæлттау футболæй хъазыдтæ, кæнæ конструкторæй? 

Д. Спортмæ æмхиц нæ уыдтæн æмæ йыл ныр фæсмон кæнын. 

П. И? 

Д. Алы цыппæрæмы дæр нæм райсомæй иу урок уыди физкультурæйæ, æндæр ницы. 

П. Ныр дæм уый хардзау кæсы? 

Д. Бæгуыдæр. Зæгъæм, Платинийæн цас æнтысы, уымæ куы фæкæсын, уæд дис кæнын райдайын. Буар æнахуыр цыдæр диссаг у. Хъыгагæн, æз мæ сæрымагъзæн æрмæст йæ иу къаннæг хайæ архайдтон. 

П. Хъазгæ та де ’мгæрттимæ иухуызон кодтай? 

Д. Фыстон, кастæн, грамматикæ æмæ æвзæгтыл фæцалх дæн. 

П. 1917 азы апрелы дыл сæххæст 19 азы æмæ дæм æфсадмæ фæсидтысты. Иугæр афтæ уыд, уæд хæсты хабæрттæ дæр хорз зондзынæ? 

Д. Акъоппыты куыд хæцыдысты, уый нæ зонын, уымæн æмæ, Вердены цы тохтæ цыд, уыдон уæдмæ ахицæн сты. Уыцы рæстæг махырдыгæй дæр æмæ знæгтырдыгæй дæр æнцад уыдысты — сæхи ног хæстытæм цæттæ кодтой. Зымæг куы ралæууыд, уæддæр ма бæстæ сабыр уыди. 

П. Цæвиттон, хæстамонд дæ хай фæци, нæ? 

Д. О, фæлæ сæрд куы ралæууыд, уæд хæст мæныл дæр йæхи ахафта. Æз уыдтæн бæхджын артиллерион полчъы. Сармадзаны гилдзытæ бæхтæй ластой — афтæ æнцондæр уыди. Фæлæ уый хыгъд хæст сындæгдæрæй цыдис. Апрелы иу æмæ ссæдзæм бон райдыдта хъазуат хæст. 

П. Ацы хатт тохæн йæ тыфылы бахаудтæ; нæ? 

Д. О, цалынмæ нæ бафидыдтой, уæдмæ. 

П. Дæ цардæн-иу тынг тас куы уыд, уæд дæр чингуытæ кастæ?